Starożytny Egipt, choć istniał wiele wieków temu, do dziś pozostaje fascynujący. Patrzymy z podziwem dawną sztukę Egipcjan: skarby grobowca Tutenchamona, piramidy, Sfinks, grobowce faraonów, mumie czy piękne i ogromne posągi. Przez blisko 30 wieków, cywilizacja starożytnych Egipcjan była jedną z najpotężniejszych w śródziemnomorskim świecie. Przyjrzyjmy się jej bliżej.
Starożytny Egipt. Co warto o nim wiedzieć?
Położenie Egiptu pozwalało mu przez wiele wieków uniknąć najazdów z zewnątrz. Z dwóch stron otoczony pustyniami, od północy Morze Śródziemne i bagnista delta Nilu, a od południa katarakty na rzece (naturalne progi wodne). Egipt to w dużej mierze pustynia, dlatego tak ważną rolę w rozwoju cywilizacji Egipcjan odegrała tu rzeka Nilu.
Faraonowie Egiptu
Rozwój rolnictwa, osiadły tryb życia, doprowadziły w końcu do powstania państwa egipskiego. Miało to miejsce na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. kiedy doszło do połączenia Dolnego i Górnego Egiptu. Na czele państwa stał faraon, czyli król, co czyniło Egipt monarchią.
Faraona utożsamiano z takimi bóstwami jak: Re (bóg Słońca) i Horus (bóg Nieba). Jego władza miała charakter nieograniczony, a państwo stanowiło jego własność. Oznaczało to, że faraon kontrolował administrację i gospodarkę, a sam pełnił rolę pośrednika między bóstwami a ludźmi. Najwybitniejsi faraonowie według historyków to: Ramzesa II, Seti I, Totmesa III.
Piramidy – ogromne grobowce królów
Władcy egipscy byli chowani w grobowcach. Jedną z form takich grobowców są piramidy. Najsłynniejsze piramidy zbudowano w Gizie dla faraonów: Cheopsa (największa), Chefrena i Mykerinosa. Do dziś budzą one podziw, a piramida Cheopsa pozostawała najwyższą budowlą na świecie przez prawie 4000 lat!
Co ciekawe, w historii Egiptu było kilka faraonów-kobiet, np. Hatszepsut. Cechowało ją skupienie na rozwoju gospodarki i zaniechanie działań wojennych. Władzę po Hatszepsut miała przejąć jej córka, Nefeure. Jednak nigdy do tego nie doszło.
Historia starożytnego Egiptu w pigułce
Państwo starożytnego Egiptu istniało od III tysiąclecia p.n.e. do 30 r. p.n.e. kiedy zostało włączone do cesarstwa rzymskiego. Przetrwało zatem prawie 3 tys. lat. Z historii możemy pamiętać, że dzieje Egiptu dzielą się na okresy: Stare Państwo, Średnie Państwo, Nowe Państwo i Okres Późny. Pomiędzy nimi znajdowały się tzw. Okresy Przejściowe.
W opisach historycznych możemy spotkać się także z podziałem na dynastie. Przez około 2800 lat, panowało ich w Egipcie aż 31. Najdłużej panująca była dynastia Tutenchamona (XV-XIII w. p.n.e.).
Połączenie Górnego i Dolnego Egiptu
Zanim Egipt stał się zjednoczonym państwem, dzielił się na Górny (część Pustyni Libijskiej i Pustyni Arabskiej) i Dolny (delta Nilu). Do połączenia miało dojść, kiedy ziemie Dolnego Egiptu zostały podbite przez Egipt Górny ok. 3200 r. p.n.e. za sprawą władcy Menesa.
Dolny Egipt (egip. Ta Mehu) był obszarem bagiennym, na którym organizowano polowania. Początkowo niezamieszkany ze względu na brak umiejętności w zagospodarowaniu tak bagiennych terenów. Z czasem sytuacja się zmieniła i w dalszych okresach starożytnego Egiptu, Dolny Egipt stał się obszar o dużej koncentracji ludności. Tutaj rósł także papirus, używany przez Egipcjan jako materiał piśmienniczy.
Górny Egipt (egip. Ta Shemau) zwany w starożytnym Egipcie „ziemią jęczmienia”. Ciągną się od od pierwszej katarakty (była to zazwyczaj południowa granica kraju faraonów) do południowych granic państwa Memfis. Najważniejszym miastem Górnego Egiptu były Teby. Patronką była bogini Nechbet, a naczelnym bogiem Set.
Górny i Dolny Egipt odróżniały inny dialekt, kult religijny, obyczaje czy interesy polityczne. Choć od tamtych czasów minęło wiele wieków, dużo z tych odmienności widzimy do dziś.
Społeczeństwo starożytnych Egipcjan
Społeczeństwo starożytnego Egiptu było mocno hierarchiczne. Jak już wspominaliśmy, na samym szczycie państwa stał faraon. Po nim, najwyższa pozycje w kraju mieli kapłani oraz urzędnicy. Ci drudzy byli bardzo ważni w państwie ze względu na rozbudowaną administrację. Kontrolowali oni ściąganie podatków, które były niezbędne do utrzymania dworu władcy i jego pałaców. Innym zadaniem urzędników był nadzór nad systemem irygacji pól, a także przechowywanie zapasów. Należało zabezpieczać społeczeństwo na wypadek nieurodzajów.
Niższą grupę społeczną, ale wciąż elitę, tworzyli żołnierze. Jeszcze niżej znajdowali się rzemieślnicy i kupcy. A tuż po nich chłopi, czyli najliczniejsza grupa społeczna starożytnego Egiptu. Uprawiali oni ziemię, która w rzeczywistości należała do faraona czy świątyń. Poza tym, chłopi brali udział w pracach budowlanych, np. uczestniczyli w budowie piramid, za co otrzymywali wyżywienie i zapłatę.
Niewielki odsetek Egipcjan stanowili niewolnicy, głownie jeńcy wojenni. Pełnili rolę służących w domach bogaczy lub pracowali przy budowach. Niewolnicy niesłusznie kojarzeni byli z Egiptem. Ich liczba była tu znacznie mniejsza niż np. w Grecji czy Rzymie.
Wracając do kwestii podatków, pobierane były w różnej postaci w zależności od profesji podatnika. Chłopi płacili w naturze tym, co uprawiali bądź hodowali (zboże, zwierzęta, owoce, warzywa), rzemieślnicy płacili tworzonymi produktami, a kupcy płacili pieniędzmi.
Kobiety starożytnego Egiptu
Ważna jest także kwestia kobiet w Egipcie. Miały one bowiem pozycje równoznaczną mężczyźnie w każdej dziedzinie życia. Egipskie kobiety miały prawo do posiadania własnych majątków, a żony czy siostry faraonów często współrządziły państwem. Ponadto, W czasach starożytnych, kobiety mogły poślubić dowolnego mężczyznę, a także rozwieść się zachowując prawo do alimentów. Te z wyższych sfer, były zaangażowane w politykę, filozofię, sztukę czy zostawały kapłankami.
Religia w kraju faraona
Cechą wyróżniającą Egipt na tle innych cywilizacji Bliskiego Wschodu była religia. Starożytni Egipcjanie wierzyli w życie pozagrobowe, a faraon był istotą boską. Byli politeistami, czcili wielu bogów. Bogowie przedstawiani byli jako postacie ludzkie, czasami jako zwierzęta lub postacie ze zwierzęcą głową.
Najważniejszymi bogami byli: Re (bóg Słońca), Geb (bóg ziemi), Nut (bóg nieba) i Ozyrys (bóg świata podziemnego i syn Geba). Każdy z bogów opiekował się daną dziedziną życia, a opowieści o nich zwane są mitologią. Każde z miast egipskich charakteryzowało się także tym, że czciło szczególnie danego boga.
Na ważność danego boga wpływało na przykład to, że panujący obecnie faraon czy dynastia pochodzi z miasta, w którym dane bóstwo było czczone, np. Re z Heliopolis, Ptah z Memfis czy Amon z Teb. Początkowo były to lokalne bóstwa. Dopiero potem zwiększyły swoje znaczenie.
Życie pozagrobowe
Elementem religii starożytnych Egipcjan była wiara w życie pozagrobowe. Egipcjanie wierzyli, że może być ono lepsze niż życie na ziemi. Według ich wyobrażeń, po śmierci ciało oddzielało się od duszy i wędrowało do krainy zmarłych (Krainy Zachodu). Egipcjanie wierzyli, że aby dostać się do krainy szczęśliwości muszą za życia przestrzegać praktyk religijnych i praw Ma’at.
Mumifikacja, czyli zabezpieczenie ciała przed rozkładem, mało wspomóc w podroży do krainy zmarłych oraz przetrwanie wieczności. Był to jednak drogi zabieg i niewielu mieszkańców Egiptu mogło sobie na niego pozwolić. Mumifikowano nie tylko ludzi, ale także zwierzęta – psy, krokodyle, pawiany, koty, ptaki, ryby czy nawet byki. Związane było to z utożsamianiem bogów z tymi zwierzętami. Osoby zajmujące się mumifikacją zwano balsamistami.
Balsamiści oraz kapłani życia pozagrobowego posiadali swojego patrona. Był nim Anubis, przedstawiany jako człowiek z głową szakala. W późniejszych okresach państwa zastąpił go Ozyrys.
Pogrzeb
Zmarły umieszczany był w drewnianej trumnie, a następnie kamiennym sarkofagu. Rozpoczynano procesję pogrzebową. Na końcu odbywała się uczta w towarzystwie mumii. Po posiłku, sarkofag umieszczano w grobowcu. Wiele z mumii zachowało się do dziś. Dzięki temu naukowcy mogli jeszcze dokładniej zbadać meandry cywilizacji egipskiej.
Sztuka starożytnych Egipcjan
Ciężko wyobrazić sobie starożytny Egipt bez cudownych malowideł czy rzeźb. Artyści cieszyli się tu dużym poważaniem. Przykładem może być wioska Set Ma’at. Jej mieszkańcy byli artystami i rzemieślnikami, którzy zajmowali się wykuwaniem i zdobieniem grobowców w Dolinie Królów i Dolinie Królowych w Luksorze. Nie dość, że otrzymywali wysokie wynagrodzenia, to dodatkowo podlegali bezpośrednio wezyrowi (rządził w imieniu faraona) i posiadali własny sąd.
Sztuka w Egipcie pomagała utrzymać i utrwalić porządek społeczny, a dziś stanowi źródło naszego poznania kraju faraonów. W licznych świątyniach i grobowcach możemy podziwiać dziś tę sztukę, malowidła i rzeźby. Postacie bogów i faraonów, przedstawiano w pozycji stojącej, siedzącej lub kroczącej. Sylwetki królów były zawsze najwyższe i młode, bez żadnych wad i bez widocznych uczuć.
Hieroglify – pismo obrazkowe
Wynalezienie pisma był jedną z kluczowych części rozwoju Egiptu. Najwcześniejsza znaną nam jego postacią są hieroglify, czyli pismo obrazkowe. Z czasem rozwinęła się wyższa forma, czyli pismo hieroglificzne używane przez kupców, urzędników czy pisarzy. Zwane było inaczej pismem hieratycznym.
Zapisów dokonywano najczęściej na papirusie, roślinie, która rosła w górnej delcie Nilu. Stosowano go aż do czasów średniowiecznych, kiedy pojawił się papier. Swoją drogą, jego nazwa pochodzi właśnie od słowa papirus.
Kamień z Rosetty
Pierwsze hieroglify odszyfrowano na początku XIX w. Kluczem do odczytania pisma egipskiego był Kamień z Rosetty. Czym był ten niezwykły kamień odkryty w 1799 r. przez inżyniera wojsk napoleońskich? Otóż zawierał on ten sam tekst zapisany w trzech językach – starożytnym greckim, egipskim hieroglificznym i egipskim demotycznym. Kamień zobaczymy dziś w Galerii Egipskiej w British Museum w Londynie.
Czy wiesz, że Google stworzyło narzędzie do nauki odczytywania hieroglifów? Nazywa się Fabricious i opracowango go we współpracy z badaczami z całego świata. Bardzo polecamy zabawę tym narzędziem, poczujecie się przez chwilę jak odkrywcy!
Mistrzowie nauk i wynalazków
Wynalezienie pisma to nie jedyne osiągnięcie starożytnych Egipcjan. Byli oni świetnymi matematykami. Umiejętność liczenia i geometrii była niezwykle przydatna w administracji czy przy budowie piramid. Egipcjanie byli także doskonałymi inżynierami. Kto z nas nie zastanawiał się jak powstały piramidy?
Starożytni Egipcjanie byli też znani ze swoich osiągnięć z zakresu astronomii. Stosowali kalendarz oparty o ruch ciał niebieskich (Księżyca i gwiazdy Syriusz). Już oni wiedzieli, że rok składa się z 365¼ dnia i 12 miesięcy. Rozróżnili 3 pory roku oparte o wylewy Nilu. Te z kolei były przepowiadane na podstawie obserwacji nieba. Egipcjanie są także wynalazcami zegara wodnego.
Egipcjanie byli także świetnymi znawcami anatomii, dzięki mumifikacji. Rozwinęli taki dziedziny jak medycyna i farmaceutyka tworząc pierwsze podręczniki do ich nauki. Na podstawie zbadanych szczątków ludzkich, badacze dowiedli, że w dawnym Egipcie występowały takie choroby jak: gruźlica, polio, choroby oczu, choroby pasożytnicze czy te spowodowane ukąszeniem skorpiona czy węża.
Podsumowanie
Nie ulega wątpliwości, że starożytny Egipt pobudza wyobraźnię, inspiruje, skłania do refleksji. Ile może jeszcze kryć tajemnic? Dawne cywilizacje mają w sobie pewną magię, często przypisujemy im cechy i umiejętności, których nie posiadają obecne społeczeństwa.
Dziś każdy z nas może z łatwością odwiedzić Egipt i na własne oczy zobaczyć skarby starożytnego świata, zagłębić się w historii. Gwarantujemy, że na żywo, zabytki prezentują się jeszcze bardziej imponująco i mistycznie. Będąc w tym kraju możemy poczuć się jakbyśmy cofnęli się w czasie.